पशुपतिनाथ मन्दिर नेपालकै सबैभन्दा पुरानो र प्रमुख हिन्दू तीर्थस्थलहरूमध्ये एक हो। यो मन्दिर काठमाडौं उपत्यकाको बागमती नदीको किनारमा अवस्थित छ र विश्व प्रसिद्ध धार्मिक तथा सांस्कृतिक महत्त्वको स्थल हो। पशुपतिनाथ मन्दिरलाई भगवान् शिवको निवास मानिन्छ, र भगवान् शिवलाई यहाँ “पशुपति” अर्थात् सम्पूर्ण जीवजन्तुको स्वामीका रूपमा पूजा गरिन्छ। यस मन्दिरलाई युनेस्कोले विश्व सम्पदा सूचीमा पनि समावेश गरेको छ।

इतिहास र उत्पत्ति

पशुपतिनाथ मन्दिरको स्थापना कहिलेदेखि भएको भन्ने यकिन तथ्य फेला परिएको छैन, तर यसलाई हजारौं वर्ष पुरानो मानिन्छ। किंवदन्ती अनुसार, मन्दिरको उत्पत्ति “लिङ्ग” को रूपमा भएको हो, जसलाई पछि गोरखा राजा पृथ्वी नारायण शाहले संरचनामा परिवर्तन गरे। मल्ल राजाहरूको पालामा यसको विशेष संरक्षण भयो, र विभिन्न समयमा मन्दिरको जीर्णोद्धार र विस्तार पनि गरिएको थियो। इतिहासकारहरूका अनुसार, वर्तमान मन्दिरको संरचना १७औं शताब्दीमा बनाइएको हो।

वास्तुकला र संरचना

पशुपतिनाथ मन्दिर दुईतले पगोडा शैलीमा निर्मित छ। मन्दिरको छानोमा सुनको पात लगाइएको छ र ढोकाहरू चाँदीले आवरण गरिएको छ। मन्दिरको चारैतिरका ढोकाहरूमा सुन्दर कलात्मक चित्रण गरिएको छ, जसले हिन्दू धर्मसँग सम्बन्धित विभिन्न देवी-देवताको कथा र प्रतीकहरूलाई प्रस्तुत गर्दछ। मन्दिरभित्र रहेको शिवलिङ्गले हजारौं भक्तजनलाई आकर्षित गर्दछ। मुख्य मन्दिरका अतिरिक्त, पशुपतिनाथ क्षेत्रमा विभिन्न साना-साना मन्दिर र मठहरू पनि छन्, जसमा भगवान् विष्णु, हनुमान, र अन्य देवी-देवताको पूजा गरिन्छ।

धार्मिक महत्त्व

पशुपतिनाथ मन्दिरलाई हिन्दू धर्ममा अत्यन्तै पवित्र मानिन्छ। विशेष गरी महाशिवरात्रि पर्वका दिन यो मन्दिरमा लाखौं तीर्थयात्रीहरू दर्शन गर्न आउँछन्। महाशिवरात्रिका दिन नेपाल मात्र नभई भारत लगायतका विभिन्न देशहरूबाट पनि श्रद्धालुहरू भगवान् शिवको दर्शन गर्न यहाँ आउँछन्। साथै, तीज पर्वका अवसरमा विशेष गरी महिलाहरू यहाँ पूजापाठ गर्न र भगवान् शिवसँग सम्बद्ध व्रत बस्न भेला हुन्छन्। बागमती नदीमा स्नान गर्ने धार्मिक परम्परा छ, जुन मन्दिरसँग गहिरो रूपमा जोडिएको छ। भक्तजनहरू नदीमा स्नान गरेर पवित्र जलले शिवलिङ्गमा जल चढाउँछन्।

मृत्यु र मोक्षको सम्बन्ध

हिन्दू धर्मअनुसार पशुपतिनाथलाई मृत्यु र मोक्षसँग पनि जोडिएको छ। भनाइअनुसार, जो व्यक्तिको अन्तिम समयमा पशुपतिनाथको दर्शन हुन्छ, उसले मोक्ष प्राप्त गर्ने विश्वास गरिन्छ। पशुपतिनाथ परिसरमा रहेको आर्यघाटमा हिन्दू परम्पराअनुसार अन्तिम संस्कार गरिन्छ। यहाँ बागमती नदी किनारमा मृतकको अन्तिम संस्कार गर्दा, पशुपतिनाथ मन्दिरमा रहेका पुरोहितहरूले मृतकको आत्माको शान्तिका लागि मन्त्र पाठ गर्छन्।

पर्यटन र संस्कृति

पशुपतिनाथ मन्दिर धार्मिक स्थल मात्र नभई सांस्कृतिक र पर्यटकीय स्थलका रूपमा पनि प्रसिद्ध छ। विशेष गरी नेपाल भ्रमण गर्ने विदेशी पर्यटकहरू यहाँ आउने गर्छन्। हिन्दू धर्मको गहिरो दर्शन बुझ्न चाहने पर्यटकहरूका लागि यो मन्दिर एक विशेष गन्तव्य हो। मन्दिरको परिसरमा साधु-सन्तहरूको बसोबास पनि हुन्छ, जो धार्मिक ध्यान र साधनामा लिप्त हुन्छन्। पर्यटकहरू यिनै साधुसँग पनि भेटघाट गर्ने र उनीहरूको जीवनशैलीका बारेमा बुझ्न सक्ने मौका पाउँछन्।

निष्कर्ष

पशुपतिनाथ मन्दिर नेपाल र सम्पूर्ण हिन्दू समाजका लागि मात्र होइन, सम्पूर्ण मानवजातिका लागि सांस्कृतिक धरोहर हो। यस मन्दिरले नेपाललाई धार्मिक, सांस्कृतिक, र पर्यटकीय दृष्टिकोणले महत्त्वपूर्ण स्थानमा पुर्याएको छ। विश्वभरका शिवभक्तहरूको आस्थाको केन्द्र पशुपतिनाथ मन्दिर नेपालमा मात्र नभई हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको चिरकालीन श्रद्धा र विश्वासको प्रतीक बनेको छ।